iv. Anque zanilozquia ica ce acahya tlen icelti nemi pan tlahuactocanahya
Raúl Zurita, “Tlahuactocanahya tlen Atacana VII”

***

Pan iamox Éxodo/Exodus, tlaixcopinquetl Julián Cardona tlen altepetl tlen Juárez tlahcuiloa ica ce hueyi cuahuitl tlen inechca Sásabe, Sonora, campa tlen panoh quicauhtehuah inincotonzohzol campa motennahnamiqui ome hueyi tlalli huan motlalhuiliah cequin yoyomitl tlen tlahuel yancuic para necizceh quence “Americanos”. Pan ce zanilli ica ce tequitiquetl tlen axquipiya iamahuah tlen Carolina del Norte, Cardona momaca cuentah tanto como ya (Cardona) huan nopa ce tequitiquetl moquetztoyah itzalan hueyi cuahuitl campa quimanextia tlen panoh pan nopa ome tlalli tlen motennahnamiqui (frontera). Tlanehnehuiliztli tlen Cardona ica nopa zanilli, quichihua ma niquillamiqui ceyoc zanilli ica cuatinih, mocalaquihtoc pan tlanehnehuiliztli nelmelahuac tlen Leonard Schwartz ica xochitlahtolli temihcayotl tlen hueyi tlacuilohquetl chileno Raúl Zurita. Schwartz quinehnehuilia,

Zurita ixochtlahtol hueli mocuamachilia quence cactli campa tlaltepacxochitlahtolli huan huehuetlahtolli momotzquiltia, huan timomacah cuentah que ni tlahcuiloliztli zampa quinehnehuilia nochi tlen ce hueyi atl. Iuhquinon mocalaquia nopacequin tlen tepoztotomeh tepeuhtoque para huetziz ipan hueyi atl. Zampa quinehnehuilia ica tepemeh campa quincalaquiah tlen poliuhtoqueh tepeuhtoqueh ca tepoztotomeh para huetziz ipan iaceuh haztah que ce acahya zan hueliz zaniloa ica nopa tepemeh quen ce canahya campa monequi itztozceh nopa macehualmeh. Huan quichihua nopa tlahuactocanahya amo ma mocuamachili campa totozcac huan miquiztli tlen panoc pan tlahuactocanahya monechicohuah ica tlahuactocanahya.

Schwartz teipan quinehnehuilia cequin tlamantli tlen quichihuayaya Pinochet, ce hueyi tequitihquetl argentino, tlen quintenamiqui tlamantli tlen tlaltepactli ica tequitilonih para motehuiz ica nochi tlamantli política tlen ya axquihuelittayaya. Huan Schwartz nouhquiya quinehnehuilia quiniuhqui nopa tlayeyecoliztli tlen Pinochet mocalaqui ipan xochitlahtolli tlen Zurita ica eco (quemman ce cactli mocuapa ica anque zaniloa zo tzatzi). Schwartz quillamiqui campa quipehualtia amoxtli Naturaleza negra: nahui siglos tlen poesías tlen afromacehualamericanos ica tlatepactli, Camille Dungy quimanextia que xochitlacuiloanih afromacehualamericanos ce nechicolli tlen inihhuantin quehuac ce recurso literario tlen nopa tlaltepactli. Pan itlanehnehuiliz Dungy, ce cuahuitl axquemman hueliz eli zan ce cuahuitl–neci nouhquiya quence tlaillamiquilli tlen campa moquechpatzca. Tlaltepactli ihtic quiahhuocui tlaihyohuiliztli huan ce techiyaliztli tlen pano zancehco, amo yehyectzin yon malhuilli, zampampa mocuapa ce achi iyotl ehecatl tlen nelhueyi huan quimocuitlahuia tlapiyaliztli tlen nochi tlamantli tlen axcualli mochihua.

Photo/foto: b.a.n.g lab
Photo/foto: EDT 2.0/b.a.n.g lab

Miac arte huan xochitlahtolli ica campa motennamiqui tlalli tlen Estados Unidos quimanextia queniuhqui tlahuactocanahya tlen Sonora–ica campa huetzi tonatiuh tlen Estados Unidos, campa motennamiqui tlalli tlen Estados Unidos ca México ica quiza tonatiuh–ipatiuh achi quentzin tlahuactocanahya, huan tlahuel ipatiuh elqui quemman panoc xihuitl tlen 1994. Amoxtli ome-tlahtolli tlen Chantal Akerman, tlen itocah De l’autre côté/Del otro lado quipannextia cequin cualantli xihuitl tlen 1994 aztah 2001 pan ce achi tlaltepactli tlen mocahua achi caneca. Zan tlen eltoc nelcualli monextihtoc, tlahcuilolli mopannextia cenca ica tlamantli tlen panotoc huan ica paxaloliztli tlen zan inincelti. De l’autre côté/Del otro lado pehua pan Agua Prieta, Sonora ica zanilli tlen achtohui tepecoehuanih tlen campa motennahnamiqui ome tlalli, tlen zaniloa ica miquiztli tlen iteichmatcahuah campa quiyehyecohua calaquizceh Estados Unidos. Tlahuilli tlen Akerman tlatilana teipan ica ce altepetl tlen inechca Douglas, Arizona. Pan idocumental, Akerman quintlahtlanilia ce chaneh tlen restaurant huan ce cihuatl huanya itetah pan ininrancho. Ni cihuatl huan itetah zaniloah ica ininmahmahuiliz tlen frontera tlen panoc pan 11 metztli tlen septiembre 2001, quenni ome tepoztotomeh huetzitoh pan ome hueyi tepozcalli tlen Nueva York. Akerman nouhquiya zaniloa huanya consulado mexicano huan ce topilli tlen zaniloa ica queniuhqui mopatlac nemiliztli pan altepetl quemman peuhqui Operación Gatekeeper tlen Presidente Bill Clinton tlen Estados Unidos.

Iuhcatzan nochi ni cualantli moihtohtoc ica De l’autre côté/Del otro lado ahci ica ce hueyi yolpaquiliztli huan tlen amo quiyolpactia tlen anque quiittah ni tlamantli cualantli, huan maz tlen moyoltih pan tlanahuatilli SB1070, ceyoc tlamantli quen mochitiahqui ni tlahcuiloliztli, tlaxitlatiahqui para ma mocuatlaltih tlaltepactli tlen campa tohhuantin huan tlen nochi tlen yoltoqueh nemi, tlen nopa hueyi tlapepecholli mochihchiuhtoc tlen campa motennahnamiqui tlalli México-EEUU tlen nopa Operación Gatekeeper, zampampa, techmaca ce tlatolxitlahquetl achi hueyi tlen ca zaniloa que tlen quitequihuia Akerman. Operación Gatekeeper, calacqui pan 1994, tlahuel quipatlac nochi tlamantli tlen quicencuiliaya macehualmeh quemman quiixcotoniaya tlalli tlen México-EEUU. Ni Operación Gatekeeper quicuatopetiahqui nochi tlen hualazquiah huan elizceh indocumentados tlen calactoqueh pan nechicolli Light-Up-the-Border tlen Baja California-California ica cequin canahya tlen tecahcayahua, campa achi maz tlen traficantes tlanahuatiah pan ni cuaohtli huan axcualli neci, yeca itocah “ohtli tlahueliloc” Sonora-Arizona. Tlamahuizolli tlen Akerman quipannextia queniuhcatza tlen anque panoh mocuapoloah quemman quiixcotonah tlalli México-EEUU pampa axquiixmatih tlan tlahuactocanahya tlamocuitlahuia quenni campa motennahnamiqui tlalli México-EEUU. Como itlanehnehuiliz tlen cenyahtoc ica ce canahya, tlen amo moquetzan, tlen axtlami motehtemolia tlen nopa miac tlamantli tlalli ihuan “tlen amo moihtoa” nelhuehhueyi, quenni ixcopincayotl iihtoco ceyoc ixcopincayotl, tlen achtohui Del otro lado ya quitl tlatentzacuiliah. (Nelmelahuac quiquetzah tlayoltiliztli tlen ni tlamahuizolli, ni quichiuhtiohui quitl pampa quitenzalozceh achi itlatolxitlauhca tlen “tzacuilia”.) De l’autre côté/Del otro lado quicaxania para mohueyiliz nechicoliztli Agua Prieta-Douglas Arizona ica tlen nopa moihtohtoc “tlen axquipiya yonce tlamantli” quenni frontera (tlen mochiuhtoc/tlen tlayoltiliah) huan mocuapa ce tlamantli tlen axyehyectzin caquizti zo neci. Para neciz achi yehyectzin, ica ompa ixcopincayotl tlen tepecoehuanih huan tlamantli tlalli quichihuah ni tlamahuizolli ma motecpanah zancehco ni tlaxeloliztli tlen campa motennahnamiqui tlalli quenni “tlahtolmelahuac” huan “tlen zan tlaeltoc”.

Iuhquinon, meuhcatzan quemmantzin mocui tlamachtiliztli ica frontera, tlamachtiliztli latinx, nochi tlamachtiliztli tlen América, De l’Autre Côté/Del otro lado monehchicoa ica ce hueyi tequitl tlen quiyoltilia macehualtlallamicayotl huan quichihua hueyi tlanahuatianih huan macehualmeh ma momacacan cuenta ica cualantli tlen oncah pan tlahuactocanahya Sonora. Pan cequin amoxtli, quen Cardona iamox tlen huallauh ica ixcopincayotl tlen quinextia “yoyonpeztetl cuahuiyontoc pan cuahuitl inechaca Sásabe pan canahya campa tlayencanah zantlemach quinchihuiliah ne cihuameh quemman yohui norte”, huan Ohtli tlahueliloc: Ce tlapohualiztli tlen melahuac (mochiuhqui ipan 2004), tlen Luis Alberto Urrea, tlahuactocanahya mocuapa ce tlamantli tlen nentinemi huan eli ce tlamocuitlahuihcayotl pan nopa frontera, quence tlaxtlahuilli tlen campa hueyi tequitinih axcualli quitequihuiah huan tlen quimanextiah tráfico, iuhquinon miac tlahtolli cueponi tlen techpalehuia ticcuamachilizceh ica tlamantli tlen axipatiuh motepehua quenni ipohual TLCAN (Tratado de Libre Comercio de América del Norte) pan cequin canahya frontera tlen México-Estados Unidos.

Photo/foto: b.a.n.g lab
Photo/foto: EDT 2.0/b.a.n.g. lab

Ica tlachiyaliztli, na nouhquiya ninehnehuiltoc huan nimozcaltihtoc para niahciz huan nictemitiz nopa tlamantli [({  })] La herramienta transfronteriza (TBT) para inmigrantes tlen yohuih EEUU para tequitizceh zo mochantlalizceh. Ni Herramienta nicchiuhqui quence quitlahtlachiliz yehyectzicayotl. Quemman nicpeuhqui nimozancehcotilia pan TBT, nimoahcic nitlahcuiloa xochitlahtolli tlen motequihuiaya achi cualli pan museo, zo canahya tlen ixcopincayotl zo pan caltlamachtiloyan. Ninehnehuillih, ¿Tlen nicnequizquia ica ce xochitlahtoli pan tlahuactocanahya? ¿Nelliya nicnequizquia ce xochitlahtolli? Niyauhqui ica notlapalehuiuhca Brett Stalbum, anque ompatlahcuillo ni hueyi tlatehtemoliztequitl, ica ni tlahtlaniliztli, achi cualli ica notlallamiquiliz ica xochitlahtolli, na niccuatlatoya ayocannah cualli eliaya para totlanehnehuiliztequitl. Tipeuhqueh tizaniloah ca hubriz xochitlahtolli tlen motzquitoc huanya TBT, para tinehnehuilizceh ica xochitlahtolli tlen huelizquiya mohueyilia zo iuhqui eliz ica totlanehnehuiliz ica tinochimeh tlan queniuhqui tisosteneroah. Tocamanal motennahnamictoya ica tomeditacion huan i-eco-locacion tlen nopa tequitiloni quecce tlen cotonti. Timotlahtlaniliayah huan zan tinentinemiayah perpetuamente: ¿Tlen pano quemman cotonti miac tequitiloni, quen celulares, quemman ayocannah motequihuia zan pan hueyi altepetl? Queniuhqui motequihuizquia pan tlahuactocanahya, campa axoncah servicios zo miac macehualmeh? Tlen panozquia tlan iuhquinon mochihuazquia?

Nimocuapqui campa nipeuhqui, nochi tlen moitztoc quenni tlamantli tlen axcualli mocuamachilia, quence rompecabezas. Huacca nimotzquiltih “cualantli tlen xochitlahtolli” ica chicahuiliztli tlen notlanehnehuiliztequiuh. Teipan ni tlanehnehuiliztequitl motlalih ipan ce tepamitl tlen GPS. Noque, nipeuhqui ninemi achiyoc pan tlahuactocanahya. Nicmachilih ce tequitiloni ica paisaje tlen tlahuactocanahya, ica ce cualantli tlen campa nimocuapoloa huan tlatzacuiltilli tlen tecnología. Ica tlahuilli tlen tonatiuh huan citlalimeh tlen tlayohua, ninehnehuillih: Tlan niitztozquia pan ohtli tlen tlahuactocanahya campa oncah ce estación TBT, ¿tlen nicnequizquia nicmatiz para hueliz nimopanoltia? Niyauhqui ipan tlahcuiloliztli tlen quimanextia quiniuhqui ce acahya mopanoltizquia pan nopa tlahuactocanahya: cequin amoxtli tlen tepalehuia moixcotonaz nopa frontera, huan hueyi tlanahuatihquetl tlen mexco nimantzin temahmacac. Nictemahmacac (ica itlapalehuiliz Brett huan cequinoqueh) información tlen niccahcic pan ni amoxtli, datos tlen tlahuel monequi. Niquihcuiloh xochitlahtolli cuecuetzitzin, tlen axtlahuel quimanextia notlanehnehuiliz (zampampa axnicmati tlan ce tlacuiloliztli nelnelliya hueliz axmomanextia totlanehnehuiliz), tiquihtozceh, ce xochitlahtolli para hueliz ticpannextizceh citlali tlen norte, ce xochitlahtolli ica tlen monequi mochihuaz quemman ce coatl zo ce yoltecuacuahtli tetlanquechia zo quemman onca ce hueyi ahcomalacatl tlen ehecatl huan xalli zo quemman tlahuel tlaahuetzin huan tlatemi. Ninehnehuilih ce xochitlahtolli pan cehcen cahuitl, ce tlahtoltecpanalli tlen quipiya cempohualli huan nahui achitlahtolli campa zaniloah ce ica ceyoc, huan tlen zaniloah ica ceyoc xochitlahtolli, niquihcuiltoya para ce museo-galería-universidad.

Pan ineltzalan tlatehtemoliztequitl, nitequitic achtohui pan omeh tlanehnehuiliztli. Ce tlen tlahuactocanahya axcanah zan ce tlahuactocanahya. Huan ce xochitlahtolli-mocuapa-código / ce código-mocuapa-xochitlahtolli tlen mocuamachilia quehuac ce palehuiliztli tlen ica mopanoltia. Tlahuel caquizti.

Sultan, Terrie, ed. Chantal Akerman: Moving through Time and Space. Houston and New York: Blaffer Gallery/the Art Museum of the University of Houston, 2008.

Sedgwick, Eve Kosofsky. “Privilege of Unknowing: Diderot’s The Nun.” In Tendencies. Durham: Duke University Press, 1993.

Dungy, Camille T., ed. Black Nature: Four Centuries of African-American Nature Poetry. Athens: University of Georgia Press, 2009.

De l’autre côté/From The Other Side. Directed by Chantal Akerman. Paris: ARTE France, 2002.

Spillers, Hortense J. “Mama’s Baby, Papa’s Maybe: An American Grammar Book.” Diacritics 17, no. 2 (Summer 1987): 64-81.

Schwartz, Leonard. “Zurita: On Raul Zurita’s Visionary Poetics.” Jacket2. Accessed July 25, 2012. http://jacket2.org/commentary/zurita. 

Bowden, Charles, and Julián Cardona. Exodus/Éxodo. Austin: University of Texas Press, 2008.

Zurita, Raúl. Purgatory. Translated by Anna Deeny. Berkeley: University of California Press, 2009.

Urrea, Luis Alberto. The Devil’s Highway: A True Story. New York: Little, Brown, and Company, 2004.